Zoals je misschien wel weet is het vulkanisch terroir van Italië niet beperkt tot de vulkaan de Etna of de omgeving rondom de Vesuvius. Grote delen van Italië hebben een vulkanische oorsprong. In deze Blogpost gaan we daar wat dieper op in.

Wat is er nou zo bijzonder aan een vulkanische bodem, en waarom gedijen wijnstokken daar zo goed op? Je zou een druivenstok met een mens kunnen vergelijken, of misschien nog specifieker met een schrijver of een kunstenaar. Veel mooie kunst komt voort uit lijden. Een gelukkige probleemloze jeugd vol overvloed, warmte en gezelligheid levert weinig inspiratie voor een mooie roman of kunstwerk. Zo ook moet een druivenstok lijden tijdens de groeicyclus. Zet een druif in een vruchtbare bodem en je krijgt luie wijn. Een platte, oninspirerende, oppervlakkige ouwehoer. Maar heeft de druif het moeilijk op een arme bodem dan begint het fruit karakter te tonen. Van wezenlijk belang voor de ontwikkeling van karakter zijn mineralen. En laten vulkanische bodems daar nou net vol mee zitten. Naast dat ze ook nog goed draineren, dat is ook mooi meegenomen, want een druif houdt niet van natte voeten. Dus geen dikke klei, maar mineraalhoudende bodems geven wijn zijn diepte, finesse en breedte.

Aan de hand van een aantal Producenten gaan we de verschillende Vulkanische terroirs van Italië af

Sergio Mottura, Lazio

Sergio Mottura is gevestigd in Lazio op de grens van Toscane en Umbrië. Het is een gebied dat is ontstaan tijdens het pleistoceen, ook wel de ijstijd genoemd (2,58 miljoen jaar tot 11.700 jaar geleden). In deze tijd ontstonden door hevige vulkanische activiteit wat nu het Fulsini gebergte heet. Het gebied wordt gekenmerkt door caldera’s (ingestorte kraters) en pyroclastische (lava) stromen. De bodem bestaat uit vulkanische tufsteen en ignimbriet (versteende As). Dit is precies wat de verstilde wijnen van Mottura zo spannend maken.

Grechetto is de druif waar in dit gebied veel wijn van gemaakt wordt. De vader van Giuseppe, de huidige wijnmaker, was afkomstig uit Piemonte wat in die tijd een stuk verder was met moderne wijnbouw dan Lazio. Hij was dan ook de eerste die moderne Grechetto wijngaarden aanplantte. Op dat moment had hij niet kunnen bevroeden wat voor een potentieel hij zou ontsluiten.

De wijn Poggio della Costa van Mottura wordt nu in Italië gezien als een van de allerbeste grechetto’s die er gemaakt worden. Voor mij voelt het altijd als de Chablis van Italië. Het is een frisse wijn. Droog en gestructureerd. Grechetto is ook een witte druif die flink wat tannines bevat in de schil. De neus is vaak kalm en rustig, de spanning, finesse en complexiteit van deze wijn ligt vooral in de zuren. Deze blijven boeien en geven een fenomenale afdronk. Ook het bewaarpotentieel van de wijn is enorm.

Cantine Reale | Costa Amalfi, Campania 

Cantine Reale is gevestigd aan de Costa Amalfi, een paar kilometer landinwaarts in het dorpje Tramonti in het Lattari gebergte. De naam verwijst direct naar zijn plek tussen deze bergen, maar ook naar de Tramontana, de wind die hier tussen het binnenland en de zee waait. De vallei is een soort corridor waar de wind vanuit de Appenijnen doorheen geperst wordt. Dit zorgt in de winter en de lente voor heldere lucht en het verdrijven van vocht zodat schimmels weinig kans krijgen bij de vruchtzetting. Ook in de zomer geeft deze wind verkoeling. Dit is los van de bodem ook ideaal voor de druiventeelt. De Costa Amalfi ligt dichtbij de Vesuvius en de supervulkaan Campi Flegrei die tegenwoordig rustig zijn maar tienduizenden jaren actief geweest zijn. Je hebt vulkanen die veel lava uitspuwen maar uit deze vulkanen kwamen ook grote aswolken. Deze aswolken sloegen neer op de omgeving en legden een hele dikke aslaag neer. Hier staan de hele oude wijngaarden van Cantine Reale in. De toplaag van As en de bodem van ondertussen verweerde rode klei van de zeebodem geven de stokken een bijzondere duw in de rug. De soms meer dan honderd jaar oude stokken worden op een hele bijzondere wijze gecultiveerd. Het is een pergola systeem, waar 1 stok het centrum is met veel vertakkingen. Het snoeien is bijzonder arbeidsintensief en een bijna vergeten ambacht. Het zal niet verbazen dat hier geen chardoneetjes staan aangeplant maar vergeten druivenrassen als Biancazita, Biancolella en Pepella.

De witte wijn de Aliseo is dan ook een blend van deze druivenrasssen. Het is een waanzinnig spannende wijn, heel genuanceerd en je proeft de leeftijd van de stokken ook in de wijn. Dit is wijn waar je een heel lang gesprek mee kan hebben. Bijzonder om nog even te vermelden. Door zijn afgelegen ligging is in Tramonti nooit de Phylloxera druifluis terecht gekomen en staan de oude stokken nog op hun eigen onderstok (als je niet begrijpt waar dit over gaat lees dan eerst even dit). Er wordt beweerd dat druivenstokken die niet geënt zijn nog veel puurdere wijnen voortbrengen. Deze wijn moet je dus proeven, want er zijn er wereldwijd maar heel weinig van.

Elena Fucci, Basilicata 

Elena fucci is gevestigd in Basilicata in de Contrada Solangna del Titolo. Wat zo veel betekent als het gehucht op de Titolo lavastroom. Deze lavastroom of eigenlijk stromen zijn afkomstig uit de Monte Vulture. De Monte Vulture is nu een uitgestorven vulkaan, zij was tot ongeveer 40.000 jaar geleden actief. De laatste uitbarstingen vonden plaats tijdens het Pleistoceen, tussen 140.000 en 40.000 jaar geleden. De vulkaan is nu geologisch inactief en bekend om zijn unieke samenstelling en landschap, inclusief de kratermeer Lago di Monticchio.

De Monte Vulture was een stratovulkaan met zowel explosieve als effusieve erupties. Dit houdt in dat er Pyroclastische stromen en aswolken waren door explosieve uitbarstingen.

Effusieve erupties zijn lavastromen van traag vloeiende lava, typisch voor kaliumrijke magma’s die rijk zijn aan leucitiet, tefrieten, fonoliet (een silica-arm, alkaligesteente) en carbonatieten (zeldzame lava’s rijk aan calcium- en magnesiumcarbonaten). Dit is een zeldzaamheid in Europa. Deze komen alleen voor in het gebied rond Valle del Titolo, waar de Titolo lavastroom door naar beneden stroomde. In deze bijzondere bodem staan de wijngaarden van Elena.

Elena Fucci maakt al haar wijnen van het druivenras Aglianico del Vulture. Aglianico is een stoer druivenras en verwant aan nebbiolo uit Piemonte. In het zuiden heeft de druif wel een stuk donkerdere schil om zich te beschermen tegen de vele zon en dus hebben de rode wijnen ook een dieppaarse kleur. Haar “Pink Edition” is heeft dan ook bepaald geen bleke Provence kleur (wat voornamelijk een modeverschijnsel is) maar is behoorlijk diep gekleurd. De invloed van de bodem proef je doordat er een zweem van ijzer en ook echt iets rokerigs in de wijn terug te vinden is. De zuren zijn fris en helder en fief. Een serieuze eet rosato. Elena maakt geen niemendalletjes.

Davide Carlone, Piemonte 

Davide Carlone is gevestigd in het noorden van Piemonte in het kleine Boca gebied. De opa van Davide heeft eigenhandig dit bijzonder wijngebied gered door simpelweg wijn te blijven maken van wijngaarden die verlaten werden door hun eigenaars. De productie van wijn leverde zo weinig op dat de bevolking naar Turijn en Milaan vertrok om te werken in fabrieken en zo hun gezinnen te kunnen onderhouden. Davide hielp zijn opa altijd bij het werk in de wijngaarden en heeft het stokje simpelweg overgenomen. Nu is hij een van de grotere producenten in het gebiedje dat sterk in opkomst is. Boca is uniek in Piemonte omdat het de enige plek is met een echte vulkanische origine.

Zo’n 280 miljoen jaar geleden was hier de supervulkaan Valsesia actief. Deze vulkaan vormde gesteentes als porfyr, ryoliet en vulkanisch tufsteen. Zo’n dertig miljoen jaar geleden toen de Alpen ontstonden, doordat het Afrikaanse en Europese continent tegen elkaar botsten, werd deze super vulkaan tijdens miljoenen jaren omvergeduwd.  Daarna tijdens het pleistoceen schuurden gletsjers het vulkanisch gesteente af en lieten morenesedimenten uit de Alpen achter wat een zeer diverse bodemgesteldheid schiep.  Dit gebied is een paradijs voor geologen, want waar vind je nou een omgevallen vulkaan, de magmakamers en binnenste delen van de vulkaan liggen nu aan het oppervlak. Op deze “omgevallen” vulkaan staan de gaarden van Carlone. Je kan je na dit verhaal voorstellen dat dat bijzondere wijnen voortbrengt.

Zijn wijn gemaakt van Croatina, een lokaal noord Piemontees ras, dat aardse en stoere wijnen voortbrengt. Heeft ale wat je van een vulkanische wijn wlt. De vulkanische porfyr bodem geeft de wijnen een rokerige en vlezige toets mee die doen denken aan de wijnen van de Etna.

Calafè, Campania 

We zijn terug in Campania, een vergaarbaak van vulkanische activiteit. We bespraken hiervoor al de Costa Amalfi, nu is het de beurt aan het gebied rondom het dorpje Taurasi.

Ook dit is weer een uniek verhaal. De Apennijnen ontstonden net als de Alpen door het botsen Afrikaans en de Euraziatische platen zon 30 miljoen jaar geleden. 5 tot 10 miljoen jaar geleden schoof de Ionische plaat door subductie onder de Apennijnen wat Vulkanische activiteit  veroorzaakte. Dit leidde onder andere tot het ontstaan van de Vesuvius en de Campi Flegrei. Tijdens deze vulkanische activiteit werd het Taurasi gebied bedolven onder As en pyroclastische stromingen.

De bodem van Taurasi bestaat uit vulkanische tufsteen en ignimbriet: versteende pyroclastische stromen. Deze materialen vermengden door de miljoenen jaren heen met kalksteen en klei uit de Apennijnen en zorgt voor een minerale en goed gedraineerde bodem.

De Aglianicodruif voelt zich hier prima op thuis en geeft de wijnen een rokerige expressie. Er zit ook vaak een stalen toets in de wijnen verzacht met de geur en smaak van sinaasappelzest. De Irpinia Aglianico heeft alleen op stalen tanks gerijpt en geeft een super transparant beeld van het unieke terroir van Taurasi.

I Suoli, Etna, Sicilië 

We kunnen natuurlijk in een doos met vulkanische wijnen de Etna niet laten ontbreken. De Etna op Sicilie is nog bijna elke dag actief. Dat maakt dit terroir dus relatief jong. Dagelijks dwarrelt er as neer, en ook regelmatig stroomt er lava naar beneden. Deze lavastromen zijn pas 150 tot 250 jaar nadat ze zijn gestold geschikt voor land- en tuinbouw, daarvoor is de bodem gewoon te instabiel en te poreus voor bewerking. Er moet eerst erosie plaatsvinden. Maar 200 jaar of 280 miljoen jaar, zoals de supervulkaan in Boca is nogal een verschil. De Etna ontstond zo’n 500.000 jaar geleden onder water doordat de Afrikaanse plaat en de Euraziatische plaat over elkaar schoven (subductie) Er ontstond hier een scheur in de plaat waardoor magma van onder de mantel naar boven kon vloeien. Zo’n 200.000 jaar geleden kwam de pre-Etna (en de Eolische eilanden) bovenwater. In het gebied was er in die tijd nog sprake van verschillende vulkanen. Door aardverschuivingen stortten die vulkanen in. Tijdens een van deze aardverschuivingen ontstond de Valle del Bove, een 5 km brede hoefijzervormige depressie. Deze vallei fungeert nog steeds als een “afvoer” voor de lava.

De moderne Etna vormde zich dus boven op deze ingestorte vulkanen. De Etna kenmerkt zich door vooral effusieve lavastromen en is dus niet een heel explosieve vulkaan. Ook al wisselt dit per kratermond. Een vulkaan voldoet namelijk niet altijd aan het stereotype plaatje van een berg met boven in een krater waar de lava uitstroomt. De Etna kent nu 4 tot 5 permanent actieve kraters. En dan zijn er ook nog honderden secundaire kraters van eerdere uitbarstingen. Ook verandert dit voortdurend, in 2021 bijvoorbeeld groeide de nieuwe zuidoostkrater zo snel dat hij de hoogte van de noordoostkrater overtrof en het hoogste punt van de Etna werd (nu3.357m).

Je kan je voorstellen dat dit unieke terroir ook weer compleet unieke wijnen voortbrengt. De producenten op de Etna dansen letterlijk op de vulkaan met hun wijngaarden. Garanties voor succes zijn er niet en niemand weet precies waar en wanneer de volgende eruptie plaatsvindt. In 1983 bijvoorbeeld ontstond er veel lager dan gedacht een krater aan de zuidwestflank van de Etna, die bijna de San Lorenzo van onze producent Girolamo Russo volledig verwoeste.

I Suoli, oftewel de bodems is een side project van dezelfde Russo samen met zijn oenoloog en keldermeester. Zij bezitten allemaal gaarden op verschillende stukken van de Etna. In de wijnen van I suoli voegen ze deze samen.

De Etna wordt wel eens vergeleken als het midden tussen de Bourgogne en Piemonte, maar deze beiden gebieden hebben niet de unieke vulkanische bodemgesteldheid. Ik zou de Etna dan ook de superplus versie van deze gebieden willen noemen. Alle structuur en complexiteit van Bourgongne en Piemonte maar dat alles overgoten met een etherische fluwelen mantel van vulkanische activiteit.